By Zehra Gürsoy
Bin beş yüz yıldan fazla bir süredir, satranç askeri strateji aracı, insan ilişkilerinin metaforu ve bir zekâ ölçütü olarak kullanılmaktadır.
Efsaneler oyunun kökeninin 6. yüzyıla dayandığını söylese bile, oyun hakkında en eski kayıtlar 7. yüzyıla dayanıyor. Efsaneye göre, Gupta İmparatorluğu’nun en genç prensi savaşta öldürüldüğünde erkek kardeşi sahneyi yas tutan annelerine göstermenin bir yolunu buldu. Diğer popüler oyunlarda kullanılan 8×8 ashtapada tahtasında, iki önemli özelliğe sahip yeni bir oyun çıktı: hareket için farklı kurallar farklı taş türleri ve kaderi, oyunun sonucunu belirleyen tek bir şah parçası. Oyun aslında “Chaturanga” olarak biliniyordu.
Satranç, kral anlamına gelen “Şah ”tan, ”Şah mat” ise “Şah Çaresizdir” anlamındaki “shah mat ”tan türemiştir. 7. yüzyıldaki Pers’in İslami fethinden sonra, satranç, Arap dünyasına tanıtıldı. Taktiksel bir simülasyon kavramını yitirerek zengin bir şiirsel görüntü kaynağı haline geldi. Devletler, politik güçlerini tanımlamak için satranç terimlerini kullandılar. Başta olan halifeler, hevesli birer oyuncu haline geldiler. Ve tarihçi El Mas’udi, satrancı, şans oyunlarına nazaran insanın hür iradesinin bir kanıtı olarak görüyordu. İpek Yolu üzerindeki ticaret, oyunun birçok farklı varyantlarının geliştirileceği yer olan Doğu ve Güneydoğu Asya’ya taşıdı. Çin’de satranç taşları, yerli strateji oyunu Go’da olduğu gibi, içlerinden ziyade tahta karelerinin kesişme noktalarına yerleştirildi. Moğol lideri Timurlenk, Kale adındaki güvenli haneler barındıran 11×10’luk bir tahta yaptı. Japon shogisinde, ele geçirilen parçalar rakip oyuncu tarafından kullanılabilir.
Ancak Avrupa’da satranç, modern formunu almaya başladı. 1000 yılında, oyun, mahkeme eğitiminin bir parçası haline geldi. Satranç taşları, farklı roller üstlenerek uygun rolleri yerine getiren bir alegori olarak kullanılmış ve parçalara yeni anlamlar yüklenmiştir. Aynı zamanda, kilise oyunlardan şüphelenmeye devam etti. Ahlakçılar, haklı zamanlarını çok fazla bu oyunla harcamamaları için uyardılar hatta kısa bir süreliğine, oyun Fransa’da yasaklandı, fakat satranç yaygınlaştı ve 15. yüzyılda bugün bildiğimiz halini aldı.